Jean-Charles-Joseph Rémond (Parijs 1795 – 1875 Parijs), Uitbarsting van Stromboli, 30 augustus 1842 (detail). 1842. Olieverf op papier, gemonteerd op canvas. 27 × 37 cm. Privécollectie
Fondation Custodia Parijs
Sur le motif. Peindre en plein air 1780 - 1870
De tentoonstelling brengt meer dan honderdvijftig olieverfschilderijen samen uit de collecties van de Fondation Custodia in Parijs, de National Gallery of Art in Washington, het Fitzwilliam Museum in Cambridge en een particuliere verzamelaar, en biedt een nieuwe kijk op de landschapsschilderkunst in de open lucht in Europa tussen 1780 en 1870.
Hoewel er vroegere voorbeelden bestaan – met name de experimenten van Claude Lorrain in Italië zoals beschreven door zijn biograaf en de opmerkelijke groep van François Desportes (1661-1743) die in Sèvres wordt bewaard – werd het maken van olieverfschetsen en plein air pas vanaf het einde van de achttiende eeuw een essentieel onderdeel van de opleiding van Europese landschapsschilders.
Deze études – studies –, die het midden houden tussen schilderen en tekenen, waren werken van klein formaat, meestal uitgevoerd op papier, en snel ter plaatse geschilderd om de hand en het oog te trainen in het vastleggen van vluchtige effecten van licht en kleur. Ofschoon sommige ervan later in het atelier werden opgewerkt, werden ze niet beschouwd als voltooide schilderijen die bestemd waren voor verkoop of tentoonstelling, maar als een waardevolle bron waaruit kunstenaars konden putten om hun officiële werk een gevoel van frisheid en directheid te geven.
Kunstenaars uit heel Europa (en daarbuiten) hebben zich toegelegd op het maken van schetsen in de open lucht met olieverf op papier of doek. In de tentoonstelling zijn werken te zien van Pierre-Henri de Valenciennes, Achille-Etna Michallon, Camille Corot, John Constable, Joseph Mallord William Turner, Christoffer Wilhelm Eckersberg, Johan Thomas Lundbye, Vilhelm Kyhn, Johann Martin von Rohden, Carl Blechen, en vele anderen.
De tentoonstelling is niet chronologisch of per school georganiseerd, maar per motief: bomen, rotsen, water in al zijn verschijningsvormen, vulkanen, luchten, daken, Rome en de campagna romana, Capri.
Ger Luijten, een van de samenstellers van de tentoonstelling: ‘Het is onze bedoeling de geselecteerde werken op een poëtische en niet op een didactische manier te presenteren, waarbij zowel de verschillen als de overeenkomsten in de benadering van kunstenaars uit diverse landen en van ruwweg vier opeenvolgende generaties, worden belicht. Deze studies hebben een tijdloos karakter en zijn vaak moeilijk te dateren. De vreugde die de kunstenaars beleefden bij het maken ervan, herleefden wij bij het organiseren van de tentoonstelling en het voorbereiden van de opbouw. De meeste schilders zouden nooit hebben overwogen hun olieverfschetsen tentoon te stellen. Het waren privéwerken, bedoeld als geheugensteun ter inspiratie van grotere ateliercomposities, en alleen bekend bij een intieme kring van vrienden, collega’s of leerlingen. Vandaag de dag maken hun frisheid en directheid ze echter veel aantrekkelijker dan veel van het officiële werk van deze schilders. Sur le motif biedt een buitengewone kans om deze hoogst originele landschappen van dichtbij te bestuderen, werken die ondanks hun bescheiden schaal, de intrigerende pracht van de ons omringende wereld vastleggen.’
De Fondation Custodia
De Fondation Custodia verzamelt sinds tien jaar olieverfschetsen van landschappen, na de schenking in 2010 van een aanzienlijke groep door Carlos van Hasselt (directeur van de Fondation Custodia van 1970 tot 1994) en zijn partner Andrzej Nieweglowski. Het doel was een referentiecollectie op te bouwen, die nu werken omvat van beroemde kunstenaars en pioniers van de techniek, zoals Pierre- Henri de Valenciennes, Simon Denis, Thomas Jones, Camille Corot en Carl Blechen. Van John Constable zal voor het eerst een onlangs ontdekt uitzicht op de tuinen van Hampstead tentoon worden gesteld.
De National Gallery of Art, Washington, bezit een prachtige groep schetsen, geschonken en nagelaten door verschillende verzamelaars en opgebouwd door voormalig conservator Philip Conisbee (1946-2008). In 1980 was Conisbee mede-organisator van de baanbrekende tentoonstelling Painting from Nature in het Fitzwilliam Museum in Cambridge, een museum dat altijd belangstelling voor het onderwerp heeft getoond en op grote schaal schetsen heeft verzameld. De tentoonstelling is een dialoog tussen de schilderijen van deze drie instellingen en een prachtige groep van een van de meest toegewijde privé-verzamelaars op dit gebied.
Schilderen in de natuur
De tentoonstelling opent met een sectie Schilderen in de natuur, waarin een gevarieerde groep olieverfschetsen is bijeengebracht die allemaal dezelfde vraag lijken te stellen – wat betekent het om in de open lucht te schilderen? Ze roepen het gevoel op geconfronteerd te worden met de natuur, maar zetten de toeschouwer ook aan tot nadenken over de praktische kanten van het werken in de buitenlucht. Om deze studies te kunnen maken, moesten de kunstenaars al hun materiaal met zich meedragen, vaak tijdens lange trektochten naar afgelegen plaatsen. In Coignets schilderij van Bozen zijn de parafernalia die de plein air schilder nodig heeft – schilderkist, opvouwbaar krukje en parasol – net zo nauwgezet afgebeeld als het uitgestrekte berglandschap.
De natuurlijke elementen – bomen, water, rotsen, luchten en atmosferische effecten
De ontwikkeling van de landschapsschilderkunst in de open lucht werd gevoed door een groeiende belangstelling voor de natuurlijke wereld en nieuwe wetenschappen als meteorologie en geologie. Deze onderzoekende, empirische houding hielp de plein air schilders bij hun studie van de natuurlijke elementen die de bouwstenen vormen van de landschapsschilderkunst. Bomen, Water, Rotsen, Luchten en Atmosferische effecten hebben elk hun eigen sectie in de tentoonstelling.
Deze systematische indeling en onderverdeling van de elementen van een landschap werd bepleit door Pierre-Henri de Valenciennes, wiens invloed overal in de tentoonstelling merkbaar is. Zijn verhandeling Élémens de perspective (1799/1800) legde richtlijnen voor plein air schilderen vast die gedurende de hele negentiende eeuw werden gevolgd. Hij was een voorstander van het nauwkeurig bestuderen van de natuur en adviseerde onder andere om maximaal twee uur achter elkaar te schilderen, om zo licht, kleur en atmosfeer consistent weer te kunnen geven.
Werken in de natuur: van tekening naar schilderij
De ontwikkeling van het schilderen in olieverf en plein air vindt haar oorsprong in de tekenkunst; de motieven die in deze expositie aan bod komen, werden al in de zestiende en zeventiende eeuw door kunstenaars met houtskool, krijt of pen op papier uitgebeeld. Om deze lange traditie van werken in de natuur te benadrukken, is een selectie tekeningen uit de rijke collectie van de Fondation Custodia in de tentoonstelling opgenomen.
Sur le motif. Peindre en plein air 1780-1870 is samengesteld door Ger Luijten, directeur Fondation Custodia, Collectie Frits Lugt Parijs, Mary Morton, conservator en hoofd van de afdeling Franse schilderijen, National Gallery of Art, Washington en Jane Munro, conservator van schilderijen, tekeningen en prenten, Fitzwilliam Museum, Cambridge.
Catalogus
Bij de tentoonstelling verschijnt een uitgebreide catalogus in het Engels en het Frans met essays van de samenstellers en vooraanstaande deskundigen op het gebied van de plein air schilderkunst – Michael Clarke, Ann Hoenigswald en Anna Ottani Cavina. Hierin presenteren ze de nieuwste wetenschappelijke inzichten over dit belangrijke aspect van de Europese kunstgeschiedenis.
Voor alle in Parijs tentoongestelde werken (waarvan een veertigtal hors catalogue) zal de Fondation Custodia ook een volledig geïllustreerde presentatie op haar website publiceren, met verhelderende teksten geschreven door Alice-Anne Tod.
Sur le motif. Peindre en plein air 1780–1870 | 3 december 2021 t/m 3 april 2022.
Fondation Custodia
121, rue de Lille
75007 Parijs
Frankrijk
fondationcustodia.fr
